معلولیت برای یحیی توکلی، شروع زندگی دوباره بود 
مدرسه ششصد ساله «دو‌در» مرمت شد 
ساکنان کوچه «مسجد دوازده‌امامی‌ها» سالی یک‌بار حرم را گل‌باران می‌کنند
مسیر قدیمی کنار باغ هشت‌آباد در طول تاریخ نام‌های بسیاری داشته است، اما مشهدی‌ها برای سال‌های متمادی آن را با نام کوچه «مسجد دوازده‌امامی‌ها» یا «کوچه دوازده‌امامی‌ها» می‌شناسند تا‌جایی‌که به‌رغم تعیین سه نام جدید برای بخش‌های مختلف آن، مردم کوچه را با این نام غیررسمی می‌خوانند و حتی در تابلوی ورودی کوچه هم تغییراتی داده‌اند تا به همگان نشان دهند نام موردتأیید آنان همین نام قدیم است.
نخستین نام شناخته‌شده برای این معبر عنوانی است که به‌دلیل مجاورت با باغ معروف «هشت‌آباد» بدان داده شده بود و مردم در سال‌های پایانی سده ۱۳ خورشیدی، این مسیر را کوچه «کنار باغ هشت‌آباد» و در برخی اوقات کوچه «باغ هشت‌آباد» می‌خواندند.
در سال‌های بعد و با تبدیل «باغ هشت‌آباد» به دارالشفای رضوی اندک‌زمانی کوچه به‌عنوان کوچه «دارالشفا» معروف شد و پس از آن مدت زیادی به‌نام کوچه «مسجد بالاحوض» شناخته می‌شد.
در همین دوران به‌دلیل سکونت چند‌نفر از افرادی که برای حمل‌و‌نقل مردم و وسایل آنان الاغ کرایه می‌دادند و بر همین اساس در منزل خود طویله‌ای برای نگهداری حیوانات بارکش داشتند، کوچه به نام راسته و «گذر خرکاران» نیز شناخته می‌شد. روایت امروز ما را درباره تاریخ این کوچه بخوانید.
نامی که در گذر زمان فراموش نشد
در برخی نقشه‌های این دوران کوچه مورد‌نظر مانند کوچه مجاور خود («کوی سعادت») به نام کوچه «حوض لقمان» معرفی شده که اشتباهی ثبتی است؛ زیرا که «حوض لقمان» ارتباط مستقیمی با این کوچه نداشته و خود کوچه دارای چند حوض‌انبار بوده است.
قرار داشتن مسجدی کوچک که روی نخستین حوض‌انبار در این کوچه ساخته شده بود، سبب شد در سال‌های بعد، ابتدا کوچه به عنوان کوچه «مسجد روحوضی» شناخته شود، اما با تکمیل و گسترش مسجد، نام کوچه نیز به نام جدید مسجد، یعنی کوچه «مسجد دوازده‌امامی‌ها» تغییر کرد؛ این نام سال‌های سال نام رسمی و غیررسمی کوچه بود تا اینکه راسته کوچه «باغ هشت‌آباد» به نام یکی از شهدای ساکن کوچه، یعنی «شهید محمدزاده»، نام‌گذاری و در ابتدای این کوچه نیز تابلوی «محمدزاده۷» نصب شد.
اندکی بعد نام دیگر‌شهید این محدوده، یعنی «شهید‌حمیدرضا یزدانی» هم بر بخش دیگری از کوچه نشست و نام تابلوی معرفی کوچه (از سمت جنوب) را به خود اختصاص داد. این در حالی است که در تابلوی ابتدای کوچه (از سمت شمال و در تقاطع با کوچه «یغمای» سابق یا «شهید نعمتی» کنونی) عنوان «یغما ۶» (اکنون «شهید‌نعمتی۶») حک شده و هم‌زمان در تابلوی قرار‌گرفته در ابتدای محل (در تقاطع این کوچه با خیابان «کاشانی») هم عناوین «شهید کاشانی۴۴» و «شهید‌ابوالقاسم عسکری» ثبت شده است.
نکته جالب این است که این کوچه در امتداد مسیر خود یک شکست دارد؛ محدوده شکست کوچه که در انتهای بخش نخست، یعنی محل اتصال کوچه‌های «شهید محمدزاده ۷» و «شهید نعمتی ۶» قرار گرفته هم در برخی نقشه‌ها با نام «شهید‌زحمتکش» و در تعدادی دیگر با نام «شهید‌محمدجمال فریدزاده» معرفی شده است. به‌این‌صورت، باید گفت که اکنون سه بخش مختلف این مسیر، هر‌کدام حداقل دارای دو نام مستقل هستند.
تاریخی که از دوره قاجار آغاز می‌شود
دوران تولد کوچه «دوازده‌امامی‌ها» را باید حدفاصل زمان ترسیم نقشه دالمج در ۱۲۴۸خورشیدی تا نقشه هرتسفلد در ۱۳۰۳ خورشیدی دانست. این ادعا وقتی پذیرفتنی‌تر می‌شود که بدانیم در متون تنظیم‌شده قبل از این دوران، اشاره‌ای به وجود سکونت در کوچه مورد‌نظر نشده است. دالمج نیز هنگام ترسیم نقشه خود هیچ‌اشاره‌ای به وجود این کوچه نکرده و محدوده کنونی کوچه را با نام «باغات مشجر بالاخیابان» معرفی کرده است.
شاید مهم‌ترین تغییر بزرگ کوچه «دوازده‌امامی‌ها» پس از انقلاب، ایجاد یک فرعی کوچک در بخش غربی کوچه باشد
این بدان معنی است که در نیمه قرن۱۳خورشیدی، در این محدوده سکونت اجتماعی وجود نداشته و اگر فرد یا خانواده‌ای ساکن بوده به‌عنوان کارگر یا نگهبان باغ سکونت داشته است. این وضع در نقشه هرتسفلد، اما بسیار متفاوت است.
بر‌اساس این نقشه در سال ۱۳۰۳ خورشیدی، نه تنها کوچه مورد‌نظر وجود داشته که مسیرش هم کامل بوده و در بخشی از کوچه «باغ هشت‌آباد» تا دیوار بهره شهر امتداد داشته است؛ همچنین در نقشه هرتسفلد در این مسیر، علامتی ثبت شده است که به نظر می‌رسد محل حوض‌انبار اصلی کوچه بوده است.
تکمیل کوچه «دوازده‌امامی‌ها» در دوره پهلوی
نیمه نخست قرن۱۴خورشیدی را باید دوره تکمیل و سپس بلوغ کوچه «دوازده‌امامی‌ها» دانست؛ براین اساس در‌حالی‌که کوچه در سال۱۳۱۰ خورشیدی دارای دو فرعی غربی و یک فرعی شرقی بوده، در سال ۱۳۳۳ تعداد فرعی‌های غربی و شرقی آن، به سه فرعی در هر سمت افزایش می‌یابد.
این محدوده تا سال ۱۳۲۵ خورشیدی، به بهره شمالی شهر ختم می‌شده است، اما با ایجاد خیابان «شاه‌عباس» («شهید کاشانی» کنونی) حدفاصل این سال تا سال ۱۳۳۳ خورشیدی، وضعیت انتهای کوچه تغییر کرده و هم‌زمان، ابتدا به کوچه «یغما» -که همان کوچه «پشت بهره» قدیم بوده- و سپس با فاصله یک پلاک به خیابان جدیدالاحداث اشاره‌شده منتهی می‌شده است؛ همچنین در این دوره زمانی بافت جمعیتی کوچه که ابتدا متشکل از زائران یزدی مهاجر به مشهد بود هم تغییر کرد و برخی ساکنان مناطق شمالی خراسان نیز به بافت جمعیتی این کوچه افزوده شدند.
سنت ۳۴ ساله اعضای هیئت مسجد «دوازده‌امامی‌ها»
شاید مهم‌ترین تغییر بزرگ کوچه «دوازده‌امامی‌ها» از منظر شبکه ارتباطی در سال‌های پس از انقلاب اسلامی ایجاد یک فرعی کوچک در بخش غربی کوچه باشد. اکنون این مسیر دارای چهار فرعی (در سمت غربی) و سه فرعی (در بخش شرقی) است که وجه مشترک همه آنها به‌جز آخرین فرعی غربی بن‌بست بودن آنهاست.
بد نیست بدانید که اعضای هیئت «دوازده‌امامی‌ها» از حدود سال ۱۳۷۰ خورشیدی، سنتی جدید را در روز تولد امام‌رضا (ع) در مشهد پایه‌گذاری کرده‌اند؛ اعضای این هیئت از آن سال به بعد، در روز تولد حضرت‌ثامن (ع) با شاخه‌های گل در دست، از مسجد «دوازده‌امامی‌ها» به سمت حرم مطهر رضوی حرکت می‌کنند، در‌حالی که مولودی و اشعار شاد در وصف امام‌رضا (ع) می‌خوانند. این گروه پس از زیارت حرم‌مطهر، ضریح را گل‌باران می‌کنند.
نامداران کوچه «دوازده‌امامی‌ها»
این کوچه در عمر حدوداصدساله خود شاهد حضور افراد مختلفی بوده است. بخش عمده‌ای از نخستین ساکنان این کوچه کشاورزان و بختره‌کاران یزدی‌الاصل بوده‌اند که هنوز هم تعدادی از فرزندان آنان ساکن آن هستند؛ خاندان باغستانی که بزرگ آنان اصغر باغستانی از بازنشستگان ایران‌خودرو است از این افراد محسوب می‌شوند.
برادران عاقبت‌کار، یعنی حاج‌حسن و حاج‌حبیب که هر دو معمار بودند، حاج‌حسین حکمیان که به بنداری مشغول بوده‌اند، میرزا علی و استادمحمد عاشق‌الحسینی که بندکش بودند، علی نزاکتی و حاج‌غلامعلی نجاتی که هر دو بختره‌کار بودند نیز از دیگر قدیمی‌های این کوچه محسوب می‌شوند.
همچنین باید از حاج‌غلامعلی گیوه‌باف که پسرش، محمد ایروانی، هنوز ساکن این کوچه است و علی رمضانی که فعال صنف تأسیسات است نیز به‌عنوان دیگر‌ساکنان این کوچه یاد کرد.
اکبر جلیلیان که سال‌ها به کرایه دادن الاغ باربر یا خرکاری مشغول بوده و محمدمهدی جاودانی گل‌پرور که سال‌ها خادم مسجد «دوازده‌امامی‌ها» بوده است و علی چشمه‌نور و عباس غلامی که اهدایی‌هایی به مسجد داشته‌اند افرادی هستند که بخشی از عمر خود را در این کوچه گذرانده‌اند.
سرانجام اینکه مرحوم حاج‌نصرالله فیروزچی، واقف مدرسه علمیه علی‌بن‌ابیطالب (ع)، حاج سیدمحمود اختراعی، محمد قرقچیان و مرحوم حاج عزیزالله دباغ زاده نیز از دیگر قدیمی‌های این کوچه محسوب می‌شوند.
* این گزارش دوشنبه ۲۵ فروردین‌ماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۴۵۷ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
